Τουρκία: μια χώρα που διώκεται από την Ύβρι

Πριν από τέσσερα χρόνια, η Τουρκία άρχισε να δημιουργεί ισχυρούς δεσμούς με άλλες χώρες της περιοχής, σύμφωνα με το δόγμα "μηδενικά προβλήματα με τις γειτονικές χώρες", που η ίδια υιοθέτησε, με αποτέλεσμα να μειωθεί η εξάρτησή της από τις ΗΠΑ.

Σήμερα παρουσιάζει τάσεις αυτοκαταστροφής, καλλιεργώντας δεσμούς με την Μουσουλμανική Αδελφότητα, εκπαιδεύοντας ισλαμιστές για τις ανάγκες της σύρραξης στη Συρία και προκαλώντας τη Ρωσία, την Κίνα, τo Iράν και άλλα μέλη του ισχυρού οργανισμού SCO. Ο Conn Hallinan αναλύει τους πιθανούς παράγοντες.

 

Πριν από δύο χρόνια η Τουρκία προετοίμαζε το έδαφος για να γίνει σημαντικός παίκτης στην Κεντρική Ασία, σημαντικός ρυθμιστής στη Μέση Ανατολή και μια υπολογίσιμη δύναμη στη διεθνή πολιτική. Είχε παρέμβει προκειμένου να εμποδίσει μια κλιμάκωση της κρίσης στον πόλεμο Ρωσίας-Γεωργίας το 2008, εμποδίζοντας πλοία των ΗΠΑ να περάσουν τη Μαύρη Θάλασσα, προχώρησε σε ειρηνικές διευθετήσεις με τους περιφερειακούς της αντιπάλους, και παράλληλα με τη Βραζιλία, προσέφερε μια εναλλακτική ειρηνική διέξοδο στην πυρηνική κρίση του Ιράν.

Σήμερα, η ίδια αυτή χώρα ανταλλάσσει πυρά όλμων με τη Συρία. Οι σχέσεις της με το Ιράκ έχουν επιδεινωθεί σε σημείο ώστε η Βαγδάτη να έχει αποκηρύξει την Άγκυρα ως "εχθρικό κράτος". Συγχρόνως, ξεκίνησε μια προκλητική αντιπαράθεση με τη Ρωσία, ακινητοποιώντας ένα συριακό επιβατικό αεροπλάνο και κατηγόρησε τη Μόσχα για αποστολές αμυντικού εξοπλισμού στο καθεστώς Άσαντ. Για να μην παραλείψουμε ότι εξόργισε την ιρανική ηγεσία όταν συμφώνησε να φιλοξενήσει στο έδαφός της ένα σύστημα αντιπυραυλικής άμυνας των ΗΠΑ (μια κίνηση που εκνεύρισε και τη Ρωσία). Εκτός από όλα αυτά, έχει κλιμακώσει τον πόλεμο με την κουρδική μειονότητα στο εσωτερικό της ίδιας της χώρας.

Τι συνέβη; Αυτά είναι τα οφέλη της θρησκευτικής "αλληλεγγύης"; Και μήπως κάπως κάτι μας θυμίζουν όλα αυτά, όταν διαβάζουμε την ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας;

Υπάρχει μια κάποια βάση σε όλες αυτές τις απορίες, αλλά οι τρικυμιώδεις διπλωματικές μεταστροφές της Τουρκίας δεν σχετίζονται τόσο με το Κοράνι και τις αναμνήσεις της παλιάς της αυτοκρατορίας, όσο με τις αυταπάτες της και την Ύβρι, που χαρακτηρίζουν τόσο κάποιους ανθρώπους όσο και χώρες. Αυταπάτες και Ύβρις. Πρόκειται για έναν συνδυασμό που κάθε άλλο παρά σπανίζει στο χώρο της Μέσης Ανατολής, και ο οποίος απειλεί σήμερα να ανατρέψει δεκαετίες σχολαστικής διπλωματίας, να επιταχύνει τις ταραχές στην περιοχή και να οδηγήσει την Τουρκία σε μια συμμαχία με χώρες των οποίων η εσωτερική αστάθεια θα έπρεπε κανονικά να προβληματίζει τους Τούρκους.

Αν μας επιτραπεί η αναφορά σε ένα φάντασμα από το παρελθόν στην όλη υπόθεση, αυτό το φάντασμα είναι με βεβαιότητα η ολοένα και στενότερη συμμαχία μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου.

Από πληθυσμιακή άποψη, οι δύο χώρες είναι από τις μεγαλύτερες στην περιοχή και σήμερα διαθέτουν και οι δύο βιομηχανικές βάσεις, σε ένα σημείο του κόσμου όπου η βιομηχανία αποθαρρύνθηκε ενεργά κατά τη διάρκεια 100 χρόνων αποικιοκρατικής κατοχής (πρωταγωνιστές της οποίας υπήρξαν οι ίδιοι οι Τούρκοι). Πρόσφατα η Άγκυρα προσέφερε στην Αίγυπτο οικονομική βοήθεια ύψους 2 εκατ. δολαρίων. Και οι δύο χώρες κυβερνώνται από μετριοπαθείς ισλαμικές κυβερνήσεις και στηρίζουν την ανατροπή του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία.

"Όλα δείχνουν ότι σήμερα η Αίγυπτος είναι ο πλησιέστερος εταίρος της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή", σχολίασε στους New York Times ο καθηγητής κ. Γκαμέλ Σολτάν, του Αμερικανικού Πανεπιστημίου του Καΐρου. "Αλλά ενώ η Αίγυπτος ήταν κάποτε η πλουσιότερη από τις επαρχίες των Οθωμανών, το 2012, που δεν ζούμε στον καιρό των σουλτάνων και των πασάδων, οι παλιές αναμνήσεις ίσως να αποδειχθούν παγίδα".

Η Αίγυπτος είναι μια χώρα βαθιά τελματωμένη στη φτώχεια και την ανισότητα. Μάλιστα, αυτό συνδέεται τόσο με την οικονομική κρίση που μαστίζει ολόκληρη την περιοχή όσο και με ζητήματα ελλείμματος δημοκρατίας και δικαιωμάτων των πολιτών, παράγοντες που συνετέλεσαν εν μέρει στο να γεμίσει ασφυκτικά η πλατεία Ταχρίρ. Το Κάιρο είναι βυθισμένο στο χρέος και προετοιμάζει μια δέσμη μέτρων λιτότητας, τα οποία πρόκειται αναμφίβολα να συμβάλουν στην όξυνση της ήδη υπάρχουσας ανισότητας. Η κυβέρνηση του Προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι ήδη ανακοίνωσε ότι θα περικόψει τα επιδόματα για την αγορά καυσίμων, ένα μέτρο που θα πλήξει κυρίως τους φτωχούς, δεδομένου ότι ο γενικός δείκτης ανεργίας έχει αγγίξει το 12% και ο δείκτης ανεργίας στους νέους είναι διπλάσιος από τον γενικό.

Εκ πρώτης όψεως, και οι δύο κυβερνήσεις έχουν πολλά κοινά, κυρίως λόγω του ότι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης της Τουρκίας (ΑΚΡ) και η Μουσουλμανική Αδελφότητα της Αιγύπτου θεωρούνται και τα δύο "μετριοπαθή" ισλαμικά κόμματα. Ωστόσο, αρκετά μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας θεωρούν τον Ερντογάν και το κόμμα του, το ΑΚΡ, υπερβολικά μετριοπαθή. Ενδεικτικά, στην Τουρκία μέχρι σήμερα, είναι παράνομο να φοράνε οι γυναίκες μαντήλα, ιδιαίτερα εάν επιδιώκουν μια αξιωματική θέση ή εργάζονται σε κάποια κρατική υπηρεσία. Ενώ η Δύση γενικά θεωρεί την κυβέρνηση του Μόρσι και εκείνη του Ερντογάν "ισλαμικές", κάποιες από τις ομάδες τζιχαντιστών που χρηματοδοτούν το Κάιρο και η Άγκυρα, με σκοπό την ανατροπή του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία, ουσιαστικά θεωρούν τις κυβερνήσεις της Αιγύπτου και της Τουρκίας κυβερνήσεις "απίστων" ή "αποστατών". Όπως χαρακτηριστικά έγραψε ο ειδικός σε θέματα Μέσης Ανατολής Βρετανός δημοσιογράφος Robert Fisk, "oι τζιχαντιστές είναι ένας σκορπιός που ίσως τελικά αφήσει το κεντρί του και στις δύο χώρες, όπως ακριβώς έκαναν οι Ταλιμπάν στους Πακιστανούς χρηματοδότες τους".

Προφανώς αυτό που επιδιώκει η Τουρκία αυτή τη στιγμή είναι η κατασκευή ενός τριγώνου που θα συνδέει την Άγκυρα με το Κάιρο και τις πλούσιες πετρελαιοπαραγωγές μοναρχίες του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου: Σαουδική Αραβία, Κατάρ, Κουβέιτ, Μπαχρέιν, Ομάν και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Ενδιαφέρον για συμμετοχή στην ένωση αυτή έχουν εκδηλώσει επίσης άλλες δύο μοναρχίες: η Ιορδανία και το Μαρόκο. Όλα αυτά με το σκεπτικό ότι ο συνδυασμός των πληθυσμών, της βιομηχανικής υποδομής και του φυσικού πλούτου αυτών των χωρών θα επιτρέψει στη συμμαχία αυτή να κυριαρχήσει στην περιοχή.

Το Συμβούλιο όντως διαθέτει τεράστιο πλούτο, αλλά πόσο σταθερές μπορούν να είναι οι συγκεντρωτικές μοναρχίες εν μέσω του ελπιδοφόρου κύματος για περισσότερη δημοκρατία που ξεσήκωσε η "Αραβική Άνοιξη"; Ο μονάρχης του Μπαχρέιν κυβερνά με τον αυταρχισμό που του προσφέρει ο σαουδαραβικός στρατός. Η ίδια η Σαουδική Αραβία πασχίζει να εξοικονομήσει ευκαιρίες για απασχόληση και στέγη για τον αυξανόμενο πληθυσμό της, ενώ παλεύει με την ανισότητα, έναν υψηλό δείκτη ανεργίας, ανεξέλεγκτη διαφθορά και μια ανήσυχη μειονότητα σιιτών στις ανατολικές της επαρχίες. Παράλληλα, ο μονάρχης της Ιορδανίας, Αμπντουλλάχ Β', παλεύει με μια αμείωτη σε ένταση οικονομική κρίση και μια αντιπολίτευση που τον πιέζει να παραχωρήσει σύνταγμα στον ιορδανικό λαό.

Το πώς θα επηρεαστούν οι Παλαιστίνιοι από αυτή τη νέα συμμαχία δεν είναι ακόμη σαφές. Οι σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ πέρασαν κρίση το 2009, ενώ η Αίγυπτος και το Κατάρ έχουν εκφράσει την έντονη αντίθεσή τους με τον τρόπο που μεταχειρίζεται το Τελ Αβίβ τους Παλαιστίνιους. Παρ' όλα αυτά, μέχρι στιγμής τα πράγματα δείχνουν ότι περισσότερο έχει να ωφεληθεί από μια τέτοια συμμαχία το ισλαμικό κόμμα της Χαμάς στη Γάζα παρά η κοσμικού χαρακτήρα Εθνική Παλαιστινιακή Αρχή (Φατάχ) στη Δυτική Όχθη.

Αν εξαιρέσει κανείς το Μπαχρέιν, όλες οι χώρες που εμπλέκονται σε αυτή τη συμμαχία έχουν μεγάλες πλειοψηφίες σουνιτών μουσουλμάνων, πράγμα που εκ πρώτης όψεως δείχνει να τις κατατάσσει στον ίδιο θρησκευτικό χάρτη. Αλλά οι περισσότεροι μονάρχες των χωρών του Κόλπου διατηρούν δεσμούς με ακραίες ισλαμιστικές ομάδες, κάποιες από τις οποίες έχουν ενσωματωθεί σε μεγαλύτερες ομάδες  τύπου Αλ-Κάιντα, που τα τελευταία χρόνια έχουν κατορθώσει να αποσταθεροποιήσουν διάφορες χώρες, από το Πακιστάν έως στο Ιράκ. Και δεν σπανίζουν οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι ομάδες αυτές καταφέρθηκαν εναντίον του ευεργέτη τους, όπως χαρακτηριστικά έγινε στην περίπτωση του Οσάμα Μπιν Λάντεν και της Σαουδικής Αραβίας.

Οι ισλαμιστικές ομάδες αυτού του τύπου δραστηριοποιούνται όλο και πιο ενεργά στον εμφύλιο της Συρίας, όπου η Τουρκία έχει βρεθεί να παίζει παρόμοιο ρόλο με αυτόν που διαδραμάτισε το Πακιστάν στον αφγανοσοβιετικό πόλεμο του 1979-1989. Κάποιες από τις ομάδες που στήριξε το Πακιστάν εκείνα τα χρόνια έχουν σήμερα γυρίσει εναντίον όσων τους χρηματοδότησαν. Θα γίνει άραγε η Τουρκία το επόμενο Πακιστάν; Μιλώντας στους Financial Times, ένας ένοπλος μισθοφόρος της Συρίας δήλωσε ότι πολλοί από τους "αντάρτες" μαζεύουν όπλα για τις ημέρες που "θα έρθουν μετά την επανάσταση".

Ο Μπουλέντ Αλιζίρα του Κέντρου Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών (Center for Strategic and International Studies), μιλώντας επίσης στους Financial Times, είπε ότι η Τουρκία κινδυνεύει να μεταμορφωθεί "σε νέο Πακιστάν, που έγινε ορμητήριο Αφγανών ανταρτών. Αν συμβεί τελικά αυτό, η Τουρκία θα βρεθεί αντιμέτωπη με όλες τις πιέσεις που αντιμετώπισε το Πακιστάν και από τις οποίες δεν έχει συνέλθει ακόμα".

Αλλά για ποιους λόγους επεδίωξε η κυβέρνηση Ερντογάν μια αντιπαράθεση με τη Ρωσία; Η Ρωσία είναι σημαντικός εμπορικός εταίρος της και η Τουρκία ενδιαφέρεται να διατηρήσει καλές σχέσεις με τον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO), που ίδρυσαν η Ρωσία και η Κίνα το 2001. Στον οργανισμό αυτό, που αποτελεί το αντίπαλο δέος του ΝΑΤΟ, εκτός από τη Ρωσία και την Κίνα, οι περισσότερες χώρες της Κεντρικής Ασίας, αλλά υπάρχουν εμπορικές συμφωνίες ήδη και με την Ινδία, το Πακιστάν, το Ιράν και το Αφγανιστάν. Οι χώρες του SCO διαχειρίζονται αυτή τη στιγμή το 75% των ενεργειακών πόρων του πλανήτη και αποτελούν το 75% του παγκόσμιου πληθυσμού. Ο οργανισμός αυτός συντονίζει τα πάντα σήμερα, από το εμπόριο μέχρι τους αγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ασίας. Γιατί, άραγε, να επιδιώκει η Άγκυρα να εξοργίσει έναν από τους συνιδρυτές και πρωταγωνιστές του SCO;

Mια επιφανειακή σκέψη ίσως να είναι ότι επιχείρησε να εξοργίσει τη Μόσχα επειδή η τελευταία ανέτρεψε την πιθανότητα να επιβληθούν σκληρότερες κυρώσεις στη Συρία από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, οι οποίες πιθανόν να είχαν δώσει άλλη τροπή στον εμφύλιο της Συρίας. Η Ρωσία, όπως και η Κίνα, έχουν επανειλημμένα κάνει έκκληση για εξεύρεση πολιτικής λύσης στην κρίση που ξέσπασε στη Συρία, ενώ η Τουρκία επιδιώκει σταθερά την τακτική της βίαιης ανατροπής του καθεστώτος. Ο Ερντογάν έχει αποκτήσει φήμη αλαζόνα και οξύθυμου, ο οποίος συχνά δεν ελέγχει τα συναισθήματά του.

"Οι προσωπικές του φιλοδοξίες και η υπέρμετρη βεβαιότητα είναι πιθανό να λειτουργούν εις βάρος της κρίσης του", σχολίασε ο Μόρτον Αμπράμοβιτς του Century Foundation σε μια συνέντευξή του στο πρακτορείο του Ηνωμένου Τύπου (UPI). "Το γεγονός αυτό δεν μπορεί παρά να έχει αρνητικές επιπτώσεις στα τουρκικά συμφέροντα". Ο Αμπράμοβιτς εργάστηκε ως σύμβουλος των κυβερνήσεων Κάρτερ και Ρέιγκαν και διορίστηκε πρέσβης τω ΗΠΑ στην Τουρκία από το 1989 έως το 1991. Σήμερα είναι διευθυντής της ΜΚΟ Νational Endowment for Democracy.

Οι σχέσεις Τουρκίας - Ιράν έχουν επίσης ψυχραθεί, εν μέρει λόγω του αμερικανικού αντιπυραυλικού συστήματος σε τουρκικό έδαφος, αλλά επίσης διότι η Άγκυρα προσπαθεί να ανατρέψει έναν από τους ελάχιστους συμμάχους του Ιράν στην περιοχή: τη Συρία. Οποιαδήποτε από τα δύο και αν υπερισχύει σαν αιτία, η στήριξη που προσφέρει η Άγκυρα στους Σουνίτες τζιχαντιστές για να ανατρέψουν το καθεστώς του Αλεβίτη Άσαντ δεν πρόκειται να γίνει ανεκτή από το σιιτικό καθεστώς του Ιράν, ούτε από τους Σιίτες του Ιράκ. Άλλωστε, οι Αλεβίτες είναι παρακλάδι του σιιτισμού.

Αλλά γιατί, άραγε, η Τουρκία επιδιώκει να ψυχράνει τις σχέσεις της με εμπορικούς εταίρους, όπως το Ιράν και το Ιράκ; Μήπως, εκτός από τις ΗΠΑ, και οι πλούσιες μοναρχίες του Κόλπου επίσης - οι οποίες θεωρούν το Ιράν τη μεγαλύτερη απειλή τους - έκαναν στην Άγκυρα κάποια πρόταση τόσο δελεαστική που δεν μπόρεσε να την αρνηθεί; Το εάν ή όχι οι ΗΠΑ και μοναρχίες θα εκπληρώσουν την υπόσχεσή τους αυτή είναι άλλο ζήτημα.

Εν τω μεταξύ, ο πόλεμος στη Συρία έχει ανοίξει τον ασκό του Αιόλου για τους Τούρκους.

*Εκρηκτικοί μηχανισμοί σε αυτοκίνητα έχουν αρχίσει και πάλι να κάνουν την εμφάνισή τους στο Λίβανο.

*Οι Κούρδοι αιματοκυλίζουν τον τουρκικό στρατό.

* Εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες, σύμφωνα με δημοσιεύματα, έχουν εγκαταλείψει τη Συρία καθώς οι συγκρούσεις στο εσωτερικό της χώρας κλιμακώνονται.

*Αντιαεροπορικά συστήματα, τύπου SAM-7 ή Strela, που χρησιμοποιήθηκαν και στον πόλεμο της Λιβύης πέρυσι, χρησιμοποιούνται ξανά. Οι φορητοί πύραυλοι ίσως να δημιουργούν όντως μεγάλο πρόβλημα στα συριανά αεροσκάφη, αλλά εάν καταλήξουν σε χέρια Κούρδων, τότε και τα ελικόπτερα των Τούρκων θα αντιμετωπίσουν μεγάλο πρόβλημα, αλλά και οι αεροπορίες άλλων κρατών, όπως του Λιβάνου και της Ιορδανίας. Μόλις στις 16 Οκτωβρίου ένας πύραυλος Strela χτύπησε ένα ισραηλινό αεροσκάφος στη Λωρίδα της Γάζας.

Ο ρόλος της Τουρκίας στη συριακή σύρραξη δεν έχει σχεδόν καμιά υποστήριξη από τον μέσο Τούρκο πολίτη. Σύμφωνα με μια έρευνα, το 56% των Τούρκων αντιτίθεται στην ανάμιξη της Τουρκίας στπν πόλεμο που γίνεται στη Συρία και το 66% διαφωνεί με την τακτική της τουρκικής κυβέρνησης να επιτρέπει σε πρόσφυγες να εισέρχονται στη χώρα.

"Βρισκόμαστε σε μια εξαιρετικά κρίσιμη καμπή", δήλωσε στους New York Times o Tούρκος δημοσιογράφος Μελίχ Ασίκ. "Δεν είμαστε αυτή τη στιγμή αντιμέτωποι μόνο με τη Συρία, αλλά με το Ιράν, τη Ρωσία και την Κίνα. Και για πλάτη μας δεν έχουμε τίποτε πέρα από την προκλητική στάση και τις κούφιες υποσχέσεις των ΗΠΑ".

Πριν από τέσσερα χρόνια, η Τουρκία άρχισε να δημιουργεί ισχυρούς δεσμούς με άλλες χώρες της περιοχής, σύμφωνα με το δόγμα "μηδενικά προβλήματα με τις γειτονικές χώρες", που η ίδια υιοθέτησε, με αποτέλεσμα να μειωθεί η εξάρτησή της από τις ΗΠΑ. 

Σήμερα οι στόχοι αυτοί έχουν γίνει ερείπια. Αλλά εκεί ακριβώς έχει αποδείξει πολλές φορές η Ιστορία ότι οδηγούν οι αυταπάτες και η Ύβρις.